19.06.2023
1990 թվականի հուլիսի 20-ին մահացել է կինոռեժիսոր, սցենարիստ և նկարիչ Սերգեյ Փարաջանովը։ Նա միջազգային ճանաչում է ստացել Միխայիլ Կոցյուբինսկու «Մոռացված նախնիների ստվերները» պատմվածքի կինոադապտացիայից հետո՝ 1964 թվականին։ Ժապավենը ստացել է 39 միջազգային մրցանակ և 28 մրցանակ 21 երկրների կինոփառատոներում։
Փարաջանովը ծնվել է 1924 թվականի հունվարի 9-ին Թիֆլիսում (այժմ՝ Թբիլիսի, Վրաստան) հայ ընտանիքում։ Երրորդ երեխան էր։ Նա ուներ երկու քույր՝ Ռուզաննա և Աննա։ Նրա հայրը՝ Իսոիֆ Փարաջանյանը, աշխատել է որպես հնավաճառ։ Իր տաղանդն ու հարուստ երևակայությունը ռեժիսորը ժառանգել է մորից՝ Սիրանուշ Բեջանյանից, ով արվեստագետ էր։ Հնության արվեստը փոխանցվել է սերնդեսերունդ: Իոսիֆ Սերգեևիչը հույս ուներ, որ երեխաները կշարունակեն իր գործը։ Սերգեյն այլ ճանապարհ ընտրեց։
1942 թվականին ավարտել է ռուսական դպրոցը։ Դրանից հետո սովորել է Թբիլիսիի երկաթուղային տրանսպորտի ինստիտուտի շինարարական ֆակուլտետում։ Մեկ տարի անց նա լքեց համալսարանը՝ Թբիլիսիի կոնսերվատորիայում վոկալ սովորելու և Թբիլիսիի օպերային թատրոնում՝ խորեոգրաֆիա: 1945 թվականին տեղափոխվել է Մոսկվայի պետական կոնսերվատորիա։ Մեկ տարի անց ընդունվել է Կինեմատոգրաֆիայի համամիութենական պետական ինստիտուտի ռեժիսորական բաժինը։ Սովորել է ռեժիսոր Ալեքսանդր Դովժենոկի մոտ։
Ինստիտուտն ավարտելուց հետո Փարաջանովին ուղարկեցին Կիև, որտեղ նա աշխատեց առաջին «Անդրիեշ» ֆիլմի վրա։ Ֆիլմը պատմում է մոլդովացի հովվի մասին, ով երազում էր հերոս դառնալ։ Ֆոլկլորային պոետիկայի հանդեպ հակումը Փարաջանովին բնորոշ է դեռ ուսանողական տարիներից։ Այնուհետև նկարահանել է վավերագրական և գիտահանրամատչելի ֆիլմեր՝ «Նատալյա Ուժվիյ», «Դումկա», «Ոսկե ձեռքեր»։
1950 թվականին նա ամուսնացել է Մոսկվայի հանրախանութի աշխատակցուհի Նիգար Քերիմովայի հետ։ Կինը Մոլդովայից թաթարական ընտանիքից է։ Բայց նրա եղբայրները համաձայնեցին, որ նա կամուսնանա ուրիշի հետ։ Նրանք եկան Մոսկվա և մեծ փրկագին պահանջեցին։ Փարաջանովը չի կարողացել նրան վճարել, իսկ եղբայրները սպանում են Նիգարին։
Հինգ տարի անց Կիևում նա ամուսնացավ դիվանագետի դստեր՝ 16-ամյա Սվետլանա Շչերբատյուկի հետ։ Երեք տարի ծնվել է նրանց որդին՝ Սուրենը։ 1962 թվականին զույգը բաժանվեց, բայց պահպանեց հարաբերությունները։
1964 թվականին նկարահանել է Միխայիլ Կոցյուբինսկու վեպի հիման վրա «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմը։ Ֆիլմը փառաբանում է սովորույթների, ծեսերի և ապրելակերպի գեղատեսիլ աշխարհը։ Ֆիլմը միջազգային փառատոներում ստացել է 39 մրցանակ և 24 Գրան Պրի։ Գինեսի ռեկորդների գրքում գրանցված մրցանակների քանակով։ ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի կինեմատոգրաֆիայի պետական կոմիտեն հրաժարվել է վճարել առաջին կատեգորիայի ֆիլմի հեղինակներին, քանի որ այն չի արտացոլում խորհրդային իրականությունը։
«Մոսկվան ուզում էր, որ ես ամեն ինչ դասավորեմ ռուսերենով։ Բայց ես հրաժարվեցի, հասկանալով, որ դա գռեհիկություն կլինի։ Արդյունքում Մոսկվան ֆիլմը մեկնաբանեց որպես ուկրաինական ազգայնականության արտահայտություն»,- իշխանությունների այս որոշումը մեկնաբանեց Փարաջանովը։
Կիևում ֆիլմի պրեմիերայի ժամանակ, որը տեղի ունեցավ 1965 թվականի սեպտեմբերի 4-ին «Ուկրաինա» կինոթատրոնում, գրականագետ Իվան Ձյուբան, ասպիրանտ Վասիլի Ստուսը և լրագրող Վյաչեսլավ Չորնովոլը բողոքեցին ուկրաինացի այլախոհների ձերբակալության դեմ։ Ակցիային չմասնակցող Փարաջանովին սկսեցին խոչընդոտել ստեղծագործական մտահղացումների իրականացման հարցում, և դադարեցվեց «Կիևյան Ֆրեսկո» ժապավենի արտադրությունը։
«Ուկրաինան իմ երկրորդ հայրենիքն է. Այնտեղ ես ստեղծեցի իմ առաջին գլուխգործոցը՝ «Մոռացված նախնիների ստվերները», այնտեղ դարձա հանճար, այնտեղ ծնվեց իմ որդին։ Ուկրաինան ինձ տվեց ամեն ինչ, իսկ Ուկրաինան կործանեց ինձ»,- հարցազրույցներից մեկում ասել է Փարաջանովը։
Ուկրաինան ինձ տվեց ամեն ինչ, իսկ Ուկրաինան կործանեց ինձ
1973 թվականի մարտի 17-ին ռեժիսորը դատապարտվել է հինգ տարվա ազատազրկման ուկրաինական ազգայնականության, շահամոլության և համասեռամոլության համար։ Նրան անանուն մեղադրանքներ են առաջադրվել։ Փարաջանովը պատիժը կրել է Լուկյանովսկայա բանտում և Ալչևսկի գաղութում։ 1977 թվականի դեկտեմբերի 30-ին միջազգային կազմակերպությունների միջամտությունից հետո Փարաջանովն ազատ արձակվեց։
«Ես հայ եմ, ով ծնվել է Թբիլիսիում և նստել է ռուսական բանտում՝ հանուն ուկրաինական ազգայնականության»,- այսպես բնութագրեց իրեն ռեժիսորը։
1982 թվականին Փարաջանովը 11 ամսով փակվել է քննչական մեկուսարանում՝ Վլադիմիր Վիսոցկու հիշատակին նվիրված ներկայացման ժամանակ քննադատական ներկայացման համար: Ազատվելուց հետո նա Ուկրաինայում մնալու թույլտվություն չի ստացել։ Վերջին տարիներին նա ապրում և աշխատում էր Թբիլիսիում։ Մեկ տարի անց նրան պայմանական դատապարտեցին կաշառք վերցնելու համար։ Բեմադրել է «Սուրամի ամրոցի լեգենդը» (1984) և «Աշիկ-Քերիբ» (1988) ֆիլմերը։ Հետաքրքրվել է նկարչությամբ և կերամիկայով։
«Բոլորը գիտեն, որ ես երեք հայրենիք ունեմ. Ես ծնվել եմ Վրաստանում, աշխատել եմ Ուկրաինայում և պատրաստվում եմ մահանալ Հայաստանում»,- մահից առաջ ասել է նա։
Ռեժիսորի վերջին աշխատանքը «Խոստովանություն» ինքնակենսագրական ֆիլմն էր։ Նա սկսել է նկարահանվել 1989 թվականի հունիսի 7-ին Հայաստանում։ Ինձ հաջողվեց նկարահանել ֆիլմի տեսարաններից մեկը՝ հարեւան աղջկա հուղարկավորությունը։ Պատրաստվելով այս տեսարանի նկարահանմանը, ռեկվիզիտներն իրենք են ընտրել դագաղը։ Նրանք չգիտեին Փարաջանովի մտադրությունը, ուստի խնդրեցին նկարահանման հրապարակ հասցնել միանգամից երկու դագաղ՝ սպիտակ և սև։ Տնօրենը դա տեսավ և ասաց. «Իսկ երկրորդը ո՞ւմ համար։ Ինձ համար?". Խոսքերը մարգարեական ստացվեցին.
Ֆիլմն ավարտին հասցնել չհաջողվեց. Փարաջանովի մոտ թոքերի քաղցկեղ ախտորոշեցին. Նա հոսպիտալացվել է և վիրահատվել Մոսկվայում։ Նա բուժում է անցել Փարիզում։
